img
26
Okruchy historii
16–29 stycznia 2015 nr 1 (221) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com
Rzeczpospolita Rafajłowska 1914-1915 –
fenomen kampanii karpackiej Legionów polskich
Rzeczpospolita Rafajłowska jest jedynym w swoim rodzaju zjawiskiem historycznym związanym z niepodległościowym
wysiłkiem zbrojnym Legionów Polskich podczas I wojny światowej. Odnosi się bowiem ono nie tylko do nieoczekiwane-
go powstania i istnienia od jesieni 1914 do wiosny 1915 roku pierwszego od czasów rozbiorów wolnego od zaborcy –
de facto, choć nie de iure – obszaru suwerennej polskiej władzy wojskowej z próbą tworzenia cywilnego ładu administra-
cyjnego, ale też stanowi symbol niezłomnej woli do odzyskania suwerenności w warunkach, które wówczas nie dawały
na to realnych szans; symbol o znaczącej, jak się okazało, sile projekcji na przyszłe kształtowanie się postaw patriotycz-
nych oraz państwowotwórczych tak w kolejnych latach tej wojny, jak i w międzywojennym dwudziestoleciu.
cych się w strukturę wysokiej kultury
JAN SKŁODOWSKI
społecznej i politycznej, ale też i tej
sensu stricto.
Rafajłowa, dająca nazwę przed-
stawianemu historycznemu zjawisku,
Dla szerszego rozwinięcia po-
to położona na północnych skłonach
ruszonych tu kwestii należy odnieść
Karpat Wschodnich w ówczesnej
się do kontinuum czasu historycz-
Galicji Wschodniej (przed II wojną
nego, którego fragment przypada na
światową w Rzeczypospolitej Polskiej
tworzenie się i działalność Legionów
– powiat nadwórniański wojewódz-
Polskich oraz powstania Rzeczypo-
twa stanisławowskiego) huculska
spolitej Rafajłowskiej, które to zjawi-
wieś, dziś znajdująca się na Ukrainie.
ska wpisują się w ten czas, a więc
Zwie się obecnie Bystrycia, zaś jej
przedstawić pokrótce zarówno cha-
poprzednią nazwę można odnaleźć
rakterystykę okresu poprzedzające-
jedynie w dawnych publikacjach hi-
go powstanie Legionów Polskich jak
storycznych oraz krajoznawczych,
i sam fenomen czynu legionowego
na przedwojennych mapach czy w
oraz jego znaczenie dla kształtowania
pamięci nielicznych już osób, bowiem
się przyszłej polskiej świadomości hi-
nazwę tej miejscowości usunięto po II
storyczno-politycznej o ponad jedno-
wojnie światowej ze współczesnego
pokoleniowym wymiarze czasowym.
oficjalnego zapisu.
Rozpatrzenia wymagają tu trzy
Powstanie Rzeczypospolitej Ra-
zagadnienia: zdarzenia i zjawiska hi-
fajłowskiej zaistniało w sytuacji o cha-
storyczne, sens zawarty w fenomenie
rakterze paradoksalnym z punktu wi-
Legionów Polskich, znaczenie jako
dzenia logiki wobec próby wkraczania
przesłania dla przyszłości.
starły się ze sobą zaborcze mocar-
i dalej, ku Nadwórnej, w której rejonie
rej przesłaniem ideowym była po-
dopiero na drogę wiodącą do odbu-
Ich szersza analiza przedstawia
stwa – Austria, Prusy i Rosja, które
odbyły szereg potyczek oraz krwawą,
moc w walce Polakom jako dowód
dowywania własnej państwowości:
się następująco: występuje tu zjawi-
po czterech latach zmagań wszystkie
niestety przegraną, bitwę pod Mołot-
wdzięczności za wojskowe przez
- miejscem jej powstania był
sko poczucia, mimo zaistnienia roz-
stały się przegranymi. Wypada jedy-
kowem. Po odejściu na Huculsz-
nich wsparcie węgierskich dążeń
obszar Galicji Wschodniej, więc et-
biorów kraju, ciągłości historycznej
nie przypomnieć, że działalność Le-
czyznę w końcu listopada 1914
narodowowyzwoleńczych w czasie
nicznie nie polski, choć związany z
i tradycji Rzeczypospolitej Obojga
gionów Polskich (przez które „prze-
roku części oddziałów z Rafajło-
Wiosny Ludów. Ten pierwszy od cza-
Narodów, a co za tym idzie – rozumie-
Polską praktycznie od połowy XIV
winęło się” blisko 40 000 żołnierzy),
wej, pozostało w niej niespełna ok.
sów rozbiorów całkowicie suwerenny
nia niezależnego bytu państwowego
stulecia (1349 r.).
choć spektakularna historycznie, ale
1500 legionistów (dwa i pół batalio-
obszar odradzającej się Ojczyzny
- powstała dzięki polskiej sile
jako wartości nadrzędnej. Zjawisku
i odgrywająca ważną rolę na terenie
nu piechoty, jedna bateria artylerii i
nazwali legioniści „Rzeczypospolitą
wojskowej (Legionom Polskim) ufor-
temu towarzyszy poczucie wspól-
teatrum belli pomiędzy Austro-Wę-
jeden pluton kawalerii), tworzących
Rafajłowską”.
noty narodowej oraz przynależności
mowanym u boku jednego z zabor-
grami a Rosją, stanowiła jedynie
tzw. Grupę Hallera. Jej dowództwo
Sens zawarty w fenomenie
do narodu polskiego rozumianego
czych mocarstw (Austrii) i choć mimo
niewielki fragment szerokich europej-
kwaterowało w zachowanym do
kampanii karpackiej i powstałej w jej
wszystko przy faktycznej jego nie-
w niezapomnianej wciąż formule
skich, a później i światowych zmagań
dziś budynku miejscowego Zarządu
następstwie Rzeczypospolitej Rafaj-
nowożytnej jako naród polityczny
przychylności, to dla jego obrony.
wojennych toczonych między Enten-
Leśnego, tzw. „Zarządcówce”, zna-
łowskiej należy rozumieć w tym zna-
(gente Lithuanus, Ruthenus – na-
- została utworzona ad hoc, wy-
tą a Państwami Centralnymi.
nej później jako „Hallerówka”. Przez
czeniu, jakim jest istota, znaczenie,
tione Polonus), nadrzędnego wobec
korzystując zaistniałą sytuację na
W początkach października 1914
jesienne i zimowe miesiące na prze-
przesłanie i cel, stanowiące stymu-
narodów etnicznych (Polaków, Litwi-
froncie austriacko-rosyjskim, bez ist-
roku dwa legionowe pułki – 2. i 3.
łomie 1914 i 1915 roku Rafajłowa
lator poglądów, postaw, działań dla
nów, Rusinów, Żydów, Tatarów, Or-
nienia takiego pierwotnego planu,
(tworzące później II Brygadę Legio-
pozostawała wyłącznie we władaniu
tworzenia się całokształtu narodowej
mian i innych) utraconego państwa.
- mimo, że powstała na obszarze
now Polskich, zwaną też Karpacką
Istnieje tu także poczucie lojalności
dawnych historycznych ziem polskich,
lub Żelazną) zostały przerzucone, w
wobec wspólnoty narodowej (fideli-
to oddziały legionowe wkroczyły na
ramach szerszej strategii austriac-
tas) oraz lojalności politycznej – tak
nie spoza dawnej polskiej granicy, bo
kiego dowództwa, do północnych
à posteriori (świadomość utraconej
z terytorium ówczesnej monarchii Au-
Węgier (do komitatu marmaroskie-
państwowości wielu narodów), jak
stro-Węgierskiej, gdzie znalazły się
go) dla wsparcia jednostek austriac-
i à priori – bo oczekiwania odrodze-
z powodu nieprzewidywanego biegu
kich broniących ich przed wojskami
nia takiego państwa. Połączenie tych
wojennych zdarzeń.
rosyjskimi, których oddziały (kozacy
dwóch rodzajów lojalności powoduje,
Działania Legionów Polskich w
kubańscy) już na te tereny wkro-
że lud staje się narodem, co zauwa-
Karpatach Wschodnich i związane
czyły. Po kilku dniach potyczek zo-
ża się w idei legionowej faktycznie
z nimi epizody wojenne prowadzą-
stały one wyparte z okolic Syhotu
zespalającej etniczny partykularyzm
ce do powstania Rzeczypospolitej
Marmaroskiego, zaś w następstwie
dla walki o wspólne państwo (jak
Rafajłowskiej były już w ogólnym
tych pomyślnych zdarzeń legioniści
się okaże, zamierzające hołdować
zarysie kilkakrotnie przywoływane w
otrzymali w darze od młodzieży wę-
kształtującej się po I wojnie świato-
2014 roku na łamach Kuriera Galicyj-
gierskiej pamiątkowy dziękczynny
wej formule narodu nowoczesnego,
skiego. Niemniej, dla bardziej wyrazi-
sztandar. Następnie legionowe od-
gdzie pojęcie narodowości politycznej
stego osadzenia dalszych rozważań
działy przekroczyły grzbiet Karpat,
legionistów; wtedy to, z 23 na 24
wrażliwości tak w warstwie spo-
ustąpi etnicznej). Czynnikiem spraw-
i konstatacji należy tu przedstawić
by znaleźć się na stronie galicyjskiej
stycznia 1915 roku, odbyli oni najbar-
łecznej, politycznej jak i kulturowej.
czym tego połączenia lojalności była
choćby skrótowo szersze tło histo-
i tam zagrodzić dostęp do granicy
dziej spektakularną, zwycięską bitwę
Przedmiotem rozważań będą tu sze-
tu „siła historyczna” i rozbudzona
rycznych wydarzeń tamtego czasu.
węgierskiej, ale też i stworzyć przy-
o tę wieś z nacierającymi od strony
roko rozumiane wartości historyczno-
świadomość czasu historycznego,
W roku 1914 rozpoczęła się I wojna
czółek dla ewentualnych dalszych
Nadwórnej oddziałami rosyjskimi, za-
cywilizacyjne o państwowotwórczym
dającego nadzieję na niepodległość.
światowa, zwana wtedy Wielką Woj-
działań ofensywnych. W tym celu
dając nieprzyjacielowi znaczne straty
wektorze, które ujawniły się w przed-
Pojawiło się tu więc poczucie nie-
ną. Wybuch jej niósł nadzieję na od-
legioniści zbudowali sławną „Drogę
przy znikomych własnych (tu wypada
miotowym zjawisku historycznym,
uchronności podjęcia walki o wol-
rodzenie Polski, na przywrócenie jej
Legionów” dla przejścia z taborami
zaznaczyć, że w oddziałach rosyj-
jakim była Rzeczpospolita Rafajłow-
ność jako następstwo zrywów nie-
niepodległości po przeszło stu latach
przez górskie ostępy, wznosząc na
skich znajdowało się wielu Polaków
ska. Reprezentowany przez nią sens
podległościowych w stuleciu XIX (w
rozbiorowej niewoli, nadzieję podbu-
granicznej przełęczy, zwanej wów-
z zaboru rosyjskiego). Należy też
ujawnił bowiem moc sprawczą w
latach 1807-12, 1830-31, 1863-64),
dowaną Mickiewiczowym wołaniem
czas Pantyrską, (faktycznie Rogodze
wspomnieć, że w listopadzie 1914
kształtowaniu się postaw i światopo-
wreszcie wydarzeń roku 1905. Stan
„O wojnę powszechną za wolność
Wielkie), pamiątkowy krzyż ze zna-
roku przybył do Rafajłowej i dołączył
glądów poszczególnych jednostek,
ten, podbudowany ukształtowaną w
ludów, prosimy Cię, Panie”. Proś-
nym czterowierszem. Niebawem ich
do grupy Hallera pododdział Węgrów
grup, wreszcie społeczeństwa i na-
– tzw. Kompania Węgierska, któ-
ciągu XIX stulecia postawą prome-
ba ta pełniła się i spełniała, jako że
oddziały skierowały się do Rafajłowej
rodu oraz tworzeniu symboli wpisują-